Zeg je orgel, dan denken de meesten aan een kerkorgel. Een kerk is dan ook de uitgelezen plek voor zo’n groot instrument: met enorme orgelpijpen en veel techniek kan het niet overal staan. Bovendien komt zijn geluidspracht in een kerk ook pas echt goed tot z’n recht. Maar wat als een orgel problemen heeft om de lage frequenties goed weer te geven, maar er niet genoeg plaats is om het orgel uit te breiden?
Laat dit nu precies het geval zijn geweest in de Berlijnse Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche. Maar gelukkig lag de oplossing voor het oprapen. Als naaste buren van de kerk die ook wel “holle kies” wordt genoemd, namen wij die niet vies zijn van een beetje bas, deze uitdaging maar al te graag aan.
De redactie van het Teufel Magazine liep naar de overkant om het project eens goed te bekijken.
Burenhulp door knowhow en hardware
Christoph Klug (projectmanager en elektronica ingenieur) en Massimo Petriaggi (akoestisch ingenieur) van Teufel spelen in hun vrije tijd orgel en zo kwamen ze op het briljante idee om op een verhoging aan de achterkant van het orgel acht Teufel subwoofers te installeren en deze aan te passen aan het geluid van het orgel.
De door Teufel gedoneerde subwoofers zijn uit het zicht op gesteld en zorgen voor de nodige basperformance.
De orgels in de Gedächtniskirche
Het klassieke orgel geldt als een van de grootste en oudste muziekinstrumenten. Maar eigenlijk is een orgel een samenstelling van instrumenten – de orgelpijpen. Elke pijp produceert verschillende tonen. Ze worden centraal bediend vanaf een instrument dat nog het meeste doet denken aan een klavier en klaviatuur heet.
De oorsprong van het orgel is al bekend sinds de oudheid en heeft zich vooral in de barok en romantiek ontwikkeld tot zijn huidige vorm en functie.
Orgel funfact > In de oudheid gold orgel spelen als een aparte discipline op de Olympische Spelen.
Het orgel onder de loep
Het orgel in de Gedächtniskirche werd in het begin van de jaren 60 gebouwd door de Berlijnse orgelbouwer Karl Schuke B.V. Voordat de subwoofers van Teufel eraan te pas kwamen, had het orgel het echter moeilijk met de basperformance. Een uitbreiding van het orgel was helaas niet mogelijk omdat de kerk als beschermd monument geldt, maar de acht S-6000 Teufel subwoofers zijn een meer dan tevredenstellend alternatief.
Deze subwoofer heeft een basreflexpoort die bijna dubbel zo groot is als bij een ‘normale’ subwoofer. Hierdoor worden vervormingen tot een minimum worden beperkt. Tegelijkertijd beschikt hij over een uiterst geruisarme en efficiënte versterker voor een helder volume en een laag stroomverbruik. Door de technische component werd het orgel een hybride model.
De acht subwoofers krijgen nu de bas uit eerder opgenomen geluidsfragmenten, technisch geproduceerd door Ahlborn midi-soundmodules met digitale crossovers en versterkers van Church & Sound, eveneens een Berlijns bedrijf. Wolfgang Seifen, hoogleraar liturgisch orgelspel en orgelimprovisatie aan de Universiteit voor de Kunsten (UdK) in Berlijn, nam de instelling van de midi-geluidsmodules voor zijn rekening.
Video over het gemeenschappelijke project van Teufel & Gedächtniskirche
Door de video te downloaden ga je akkoord met het privacybeleid van YouTube.
Meer informatie
Het interview mit de Teufel sound engineers
Blog redactie: Christoph en Massimo, hoe kwam het gezamenlijke project van Teufel en de Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche (hierna: KWGK) eigenlijk tot stand?
Antwoord: De KWGK organiseert – best wel hip – één keer per jaar een godsdienst-serie met jazzmuziek. Deze serie heet “In Spirit” of “Psalmsounds” en wordt geopend met een groot openluchtconcert waar verschillende bands en muziekensembles aan meedoen. Vanuit ons Teufel kantoor in Bikini Berlijn met direct uitzicht op de kerk krijg je zoiets natuurlijk mee.
Zo kwamen op een avond na het werk tijdens een biertje in gesprek met de muziekdirecteur van de kerk, Helmut Hoeft. Hij vertelde over de toestand van het orgel en dat er nodig iets gedaan moest worden aan de ontbrekende bas van het orgel. Het idee van “de ene buur helpt de andere” kwam toen eigenlijk als vanzelf.
Blog redactie: wat was de technische geluidssituatie in de KWGK voor het project en welke gebreken merkte je op bij het orgel die vanwege het feit dat de kerk een beschermd monument is, niet op een andere manier dan met elektronica konden worden opgelost?
Antwoord: het pijporgel met 63 registers, 4 klavieren en pedaal is door Orgelbouw Schuke uitgerust met een nieuw instellingsysteem om de aanslagen te regelen. Het register maakt het mogelijk om de veranderingen van klankkleuren te programmeren en uit te voeren, vooral tijdens concerten. Speciale octaafkoppelingen, die bij activering ook hogere tonen toevoegen, zorgen voor een helder en stralend orgelgeluid.
Maar het basbereik was niet voldoende en mocht zoals gezegd niet worden uitgebreid. De oplossing was een digitale uitbreiding van het geluidsregister met subwoofers.
Waarom de S 6000 subwoofer?
Blog redactie: welke subwoofers hebben jullie hiervoor gekozen en waarom?
Antwoord: we hebben acht S 6000 THX subwoofers geselecteerd voor deze speciale luidsprekerinstallatie. Het akoestisch ontwerp van deze subwoofers stamt van Massimo, het elektronisch ontwerp van Christoph. Omdat we alle twee ook zelf orgel spelen vonden we het des te leuker om met dit “buurtproject” aan de slag te gaan.
Muziekdirecteur Helmuth Höft en titulair organist Prof. Wolfgang Seifen streefden naar een frequentiebereik tot ongeveer 16Hz voor een realistisch geluid. Deze lage tonen kun je niet meer horen, maar je voelt ze wel met je hele lichaam.
Blog redactie: Een andere strenge eis was dat het analoge geluid van de orgelpijpen niet anders mocht klinken dan de elektronische component van de Teufel subwoofers. Hoe is dit gelukt?
Antwoord: de acht subwoofers werden op een klein podium op de gallerij achter het orgel geplaatst. Hier zijn ze verantwoordelijk voor de basperformance.
Anders dan filmmuziek die zeer dynamisch is met veel effecten, is orgelmuziek in het laag eerder statisch. Typerend voor het pedaalspel zijn langdurige orgelpunten oftewel lang aanhoudende basfrequenties. Deze creëren een zeer hoge thermische druk. Echter door de verdeling over acht subwoofers wordt het risico van warmteontwikkeling verminderd.
Door het aansturen van de subwoofers met een digitale cross-over werd de frequentierespons in het bereik van 16 Hz tot 25 Hz speciaal hiervoor aangepast. De digitale cross-over compenseert ook bestaande ruimtelijke resonanties en bestuurt met delayregeling een 400W stereo PA-versterker. Deze bestuurt weer twee satellietluidsprekers, die in de twee buitenste pedaaltorens van het orgel zijn geplaatst. Deze luidsprekers zorgen voor een ruimtelijke dimensie van de toegevoegde digitale stemmen.
Blog redactie: hoe komen de digitale sounds tot stand?
Antwoord: er wordt gebruik gemaakt van midi-geluidsmodules van Ahlborn. Dit zijn digitale sacrale orgels in miniformaat. De geluidsproductie is samplebased, d.w.z. gebaseerd op geluidsopnames van orgelpijpen. Enkele samples van deze geluidsmodules zijn ter aanvulling van de dispositie van orgelpijpen opgenomen en vervolgens samen met de kerkmusici geluidstechnisch aangepast aan de klank van het orgel. Met de Ahlborn midi-geluidsmodules kunnen verschillende soundparameters perfect afgestemd worden. Hierdoor wordt de gewenste interactie van sample- en orgelpijpenklank bereikt.
Blog redactie: is het project nu afgerond?
Antwoord: nee, er wordt nog meer uitgebreid. De bestaande midi-bediening van de orgelpijpen wordt door orgelbouwer Schuke met technische ondersteuning van orgelbouwer Laukhuff verder onder handen genomen. De positieve projectervaring heeft tot een voorlopige planning geleid om het zwelwerk van het orgel uit te breiden met digitale solopartijen. Hiervoor zullen de compacte Cubycon subwoofers van Teufel voor worden ingezet: ondanks de beperkte ruimte in het zwelwerk zijn hiermee stemmen met een frequentie tot 30Hz mogelijk.
Proefluisteren voor orgelfans
Blog redactie: waar en wanneer is het orgel live te beluisteren?
Antwoord: de geluidsinstallatie is regelmatig tijdens godsdiensten en concerten te horen. Ieder jaar vindt bovendien het orgelimprovisatiefestival in Berlijn plaats waar internationaal bekende organisten hun eigen kunnen en dat van het kerkorgel presenteren.
Blog redactie: een mooi project! Christoph en Massimo, bedankt voor jullie verhaal.
Teufel subs met vette bas voor je woonkamer
Images: Teufel (alles), behalve buitenopname kerk van
Noot: De commentaarfunctie is beschikbaar van ma t/m za van 8.00 tot 21.00 uur.